یکی از مسائل مهم در حوزه اقتصاد دانش‌بنیان، چالش‌هایی است که شرکت‌های دانش‌بنیان و محصولات دانش‌بنیان آنها با آن مواجه هستند؛ در این گزارش از زبان فعالان اکوسیستم دانش‌بنیان کشور به بررسی این چالش‌ها، مشکلات و موانع پرداخته‌ایم.
مقام معظم رهبری در پیام نوروزی‌شان، امسال را به نام سال “تولید؛ دانش‌بنیان، اشتغال‌آفرین” نامگذاری کردند و با این نامگذاری، سال ۱۴۰۱ با نام دانش‌بنیان‌ها آغاز شد.
دولت سید ابراهیم رئیسی نیز بر اهمیت و حمایت همه‌جانبه از شرکت‌های دانش‌بنیان تاکید کرد؛ رئیس‌جمهور اخیراً نیز در نشست با فعالان زیست‌بوم دانش‌بنیان گفت: باور ما این است که آنچه رهبر معظم انقلاب به عنوان شعار اعلام می‌کند نیاز جدی کشور و در واقع دستور کاری برای تمام دستگاه‌ها است.
رئیسی همچنین با تاکید بر لزوم حمایت‌های حقوقی و اداری از شرکت‌های دانش‌بنیان اظهار کرد: نباید اجازه داد فعالان اقتصادی و به ویژه شرکت‌های دانش‌بنیان در پیچیدگی‌های اداری و سازمانی گرفتار شوند. باید به برکت فرمایش مقام معظم رهبری، تحولی در این زمینه ایجاد شود؛ تسهیل در صدور مجوزها و تخصیص فضای مناسب به شرکت‌های دانش‌بنیان مطالبه درستی است که نباید به مانعی بر سر راه فعالیت‌های دانش‌بنیان تبدیل شود.
رئیس‌جمهور با بیان اینکه شرکت‌های تولیدی دانش‌بنیان، هم اشتغال ایجاد می‌کنند و هم می‌توانند به استقلال اقتصادی کشور کمک بسزایی داشته باشند، گفت: واگذاری پروژه‌ها از سوی دستگاه‌های دولتی به شرکت‌های دانش‌بنیان خواسته به حقی است.
رئیس‌جمهور با اشاره به وجود رابطه تنگاتنگ بین شرکت‌های دانش‌بنیان و شهرک‌های صنعتی گفت: با میدان دادن به جوانان در حوزه‌های مختلف ضرر نخواهیم کرد البته جوانان نیز باید آستانه تحمل را بالا ببرند؛ بنای دولت حمایت از فعالیت‌های دانش‌بنیان در راستای اجرای منویات مقام معظم رهبری است.
همین سخنان رئیس‌جمهور نشان می‌دهد که تا قبل از این دولت چه مشکلات و چالش‌هایی بر سر راه شرکت‌های دانش‌بنیان وجود داشته است؛ به عنوان مثال رئیس‌جمهور از خواسته به‌حق واگذاری پروژه‌ها از سوی دستگاه‌های دولتی به شرکت‌های دانش‌بنیان گفته است در حالی که مصداق‌های زیادی وجود دارد مبنی بر اینکه برخی از ارگان‌های دولتی نه تنها کمکی به شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی نمی‌کردند بلکه با واردات غیرقانونی، تیشه به ریشه شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی می‌زدند که مثال و نمونه آن، واردات غیرقانونی دستگاه‌های سونوگرافی بود که گزارش آن منتشر شد و این در حالی است که شرکت‌های دانش‌بنیان که توانایی ساخت دستگاه‌های سونوگرافی دارند در کشورمان مشغول به تولید همین دستگاه‌ها هستند!
نکته مهم بعدی سخنان رئیس‌جمهور، گیر کردن این شرکت‌های دانش‌بنیان در بروکراسی‌های اداری و سازمانی است که به‌حق یکی از مشکلات اساسی و پایه‌ای این شرکت‌ها است که مدیران این شرکت‌های دانش‌بنیان همیشه از آن گله‌مند بودند؛ در واقع سخنان مهم آیت‌الله رئیسی در نشست با فعالان عرصه تولید دانش‌بنیان نشان داد که عزم دولت برای حمایت همه‌جانبه از شرکت‌های دانش‌بنیان و رشد توسعه آنها جزم است.
“رضا اسدی‌فرد” رئیس مرکز شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری نیز بعد از نامگذاری سال جدید به نام “تولید؛ دانش‌بنیان، اشتغال‌آفرین” گفت: تقریباً کمتر کشور پیشرفته‌ای را می‌توان پیدا کرد که بدون برنامه‌ریزی و اقدام بلندمدت در مسیر تولید، آن هم از نوع دانش‌بنیان و دارای ارزش افزوده بالا توانسته مسیر توسعه و پیشرفت را با موفقیت طی کرده باشد. امروز با توانمندی‌های فناورانه بی‌نظیری که در بیش از ۶۵۰۰ شرکت دانش‌بنیان ایرانی وجود دارد، شایسته نیست که منابع خدادادی را به صورت خام صادر کرده و محصولات با ارزش افزوده حاصل از آنها را با هزینه ده‌ها برابری وارد کنیم.
وی گفت: لذا در سال ۱۴۰۱ و سال‌های بعد باید وجهه همت همه دستگاه‌ها و بنگاه‌های کشور اعم از بخش خصوصی و دولتی، وارد کردن فناورهای پیشرفته به صنایع بزرگ از قبیل نفت، گاز و پتروشیمی، خودرو و لوازم خانگی و به طور خلاصه دانش‌بنیان کردن اقتصاد و صنعت کشور باشد؛ تصویب طرح “جهش تولید دانش‌بنیان” در مجلس که امیدواریم در همین اوایل سال ۱۴۰۱ پس از تایید شورای نگهبان، ابلاغ شود، ریل‌گذاری خوبی را برای آغاز نهضت دانش‌بنیان کردن اقتصاد و صنایع کشور فراهم خواهد کرد.
رئیس مرکز شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری گفت: حدود ۳۰ هزار درخواست شرکت‌ها برای دانش‌بنیان شدن را بررسی کردیم که خروجی آن به صورت تجمیعی در بهمن سال ۱۴۰۰ نزدیک به ۶۵۴۰ شرکت تایید شده است که مابقی شرکت‌ها نیز تایید نشدند و تعدادی از شرکت‌ها نیز در یک زمانی تایید شدند اما به خاطر اینکه تحقیق و توسعه خود را ادامه ندادند و با توجه به اینکه سطح تکنولوژی در کشور در طول این سال‌ها ارتقا پیدا کرده است، در ارزیابی‌های مجدد، از پروسه دانش‌بنیانی خارج شدند.
اسدی‌فرد با اشاره به مشکلات دریافت مجوز دانش‌بنیانی شرکت‌ها گفت: در ۹۹ درصد موارد که یک شرکت، درخواست بررسی مجدد می‌دهد کارگزار مربوط به آن شرکت را عوض می‌کنیم یعنی همان کارگزار قبلی را نمی‌گذاریم که مشکلی پیش بیاید بنابراین حجم درخواست‌ها بسیار بالا است؛ امروز از هر سه شرکتی که درخواست ارائه می‌کنند یک شرکت تایید شده و دو شرکت رد می‌شود و طبیعتاً آن دو شرکت معترض هستند و ما باید آنها را بررسی کنیم؛ تمام پروسه و کارها بدون کاغذ و به صورت اینترنتی انجام می‌شود و نیاز به مراجعه حضوری ندارد ضمن اینکه تلاش ما این است که این فرایند ارزیابی، سریع‌تر و چابک‌تر شود چراکه یکی از ایرادات درست در روند ارزیابی، زمان نسبتاً طولانی ارزیابی به خاطر ساز و کارهای خاص است و تلاش ما این است که در دوره جدید این زمان را کوتاه‌تر کرده و سامانه را چابک‌تر کنیم.
این سخنان مقام مسئول در معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری نشان می‌دهد کهبا وجود رشد کمی تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان، هنوز بخش زیادی از منابع کشور به صورت خام صادرات می‌شود و این شرکت‌ها هنوز به جایگاه واقعی خود حتی به لحاظ کمی نرسیده‌اند که پیش‌تر مقام معظم رهبری، ضرورت برخورداری کشور از حداقل ۴۰۰ هزار شرکت دانش‌بنیان را مطرح کردند.
نکته بعدی سخنان اسدی‌فرد، موضوع تصویب طرح جهش تولید دانش‌بنیان در مجلس بعد از کش‌و‌قوس‌های فراوان است که قرار است خون تازه‌ای را به رگ‌های شرکت‌های دانش‌بنیان تزریق کند؛ مسئله مهم دیگر اذعان رئیس مرکز شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان، معاونت علمی به زمان نسبتاً طولانی ارزیابی این شرکت‌های دانش‌بنیان است.
اهمیت موضوع طرح جهش تولید دانش‌بنیان از آن جهت است که قانون حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان در سال ۸۹ به صورت نصفه و نیمه اجرایی شد که از آن موقع این قانون، ویرایش و اصلاح نشده بود که با آغاز به کار مجلس یازدهم، طرح جدید جهش تولید دانش‌بنیان با پیگیری رئیس فراکسیون اقتصاد دانش‌بنیان مجلس شورای اسلامی در دستور کار مجلس قرار گرفته و به تصویب رسید که متاسفانه این طرح مهم و حیاتی در حوزه فعالیت شرکت‌های دانش بنیان کشورمان هنوز به تایید شورای نگهبان نرسیده است.
چالش‌هایی که شرکت‌های دانش‌بنیان و محصولات دانش‌بنیان با آن مواجه هستند، بخشی از آن به واسطه گرفتن مجوزها، رعایت استانداردها و برآمدن از آزمون‌های سخت کیفی است و بخشی از آن نیز به واسطه خریداران و مشتریان است. اینکه مشتریان داخلی و خریداران خارجی چقدر به محصولات دانش‌بنیان کشورمان اعتماد دارند، یکی از چالش‌های مهم این حوزه است.
یکی از چالش‌های مهم دیگری که شرکت‌های دانش‌بنیان کشورمان با آن مواجه هستند، ناشناخته بودن و به رسمیت نشناختن ظرفیت‌ها و توانمندی‌های آنها توسط شرکت‌های بزرگ است؛ در سال‌های اخیر شرکت‌های بزرگ عادت کردند بسیای از نیازهای خودشان را از خارج از کشور تامین کنند این در حالی است که در ایام تحریم، بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان توانستند کالاهایی با ضریب تکنولوژی بسیار بالا حتی با کیفیتی بهتر از نمونه‌های خارجی تولید کنند اما بسیاری از تولیدکنندگان بزرگ داخلی ما به آنها اعتماد نکردند!
دکتر “سیاوش ملکی‌فر” معاون توسعه صندوق نوآوری و شکوفایی در این‌باره می‌گوید: شرکت‌های بزرگ از طریق مشارکت در صندوق‌های جسورانه بورسی، می‌توانند به رشد شرکت‌های دانش‌بنیان، فناور و استارتاپ کمک کنند؛ در واقع شرکت‌های بزرگ می‌توانند بخشی از منابع مازاد خودشان را در اقتصاد دانش‌بنیان سرمایه‌گذاری کنند.
وی ادامه داد: هم حجم کسب و کار آن شرکت بزرگ‌تر شده و بازار آن توسعه پیدا می‌کند، صاحب دانش و فناوری می‌شود که قبلاً نبوده است، سبد رقابت‌پذیری آن افزایش پیدا کرده و سبد محصولاتش توسعه پیدا می‌کند و هم شرکت دانش‌بنیان، فناور و استارتاپی که توانسته است سرمایه جذب کند، می‌تواند مسیر رشد و توسعه خودش را سریع‌تر طی کند.
معاون توسعه صندوق نوآوری و شکوفایی تصریح کرد: بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان موجود ما در شناسایی و جذب نیروی انسانی توانمند مسئله دارند و رشد آنها در گرو تامین نیروی انسانی مناسب است پس دانشگاه هم باید به توسعه کارآفرینی همت بیشتری بگمارد و هم باید تلاش کند تا سطح مهارت عمومی دانشجویان خودش را متناسب با نیازهای بازار کار افزایش دهد بنابراین نخستین قدم عاجل ما باید کمک همه‌جانبه به دانشگاه‌ها برای تقویت و توسعه زیست‌بوم کارآفرینی خودشان باشد.
“افشین کلاهی” رئیس مجمع تشکل‌های دانش‌بنیان نیز می‌گوید: متاسفانه فضای کسب و کار در کشور فضای مناسبی نیست؛ موانع و مشکلات بسیار زیادی برای فعالان اقتصادی وجود دارد و رتبه ما در فضای کسب و کار در دنیا رتبه مناسبی نیست که این مشکلات برای همه شرکت‌ها وجود دارد اما برای شرکت‌های دانش‌بنیان و استارتاپ‌ها شاید بیشتر هم باشد! به خاطر اینکه این شرکت‌ها ایده‌های نوآورانه‌ای دارند و باید سریع فعالیت خود را انجام دهند و شاید “زمان” عامل شکست آنها باشد!
وی گفت: فضای کسب و کار کشور، مجوزها و دستورالعمل‌ها باید ساده شود؛ تصمیم‌گیری‌های شبانه، تصمیم‌گیری‌های بدون درنظر گرفتن نظر فعالان اقتصادی نیز همچنان ادامه دارد.
دکتر “حامدی‌فر” کارآفرین حوزه دانش‌بنیان نیز در این باره می‌گوید: مشکلات موجود در اشتغال‌زایی صنایع دانش‌بنیان، از جنس‌های مختلفی است؛ قوانین و مقررات زمانی که گذاشته می‌شود عمدتاً منافع بخش خصوصی در نظر گرفته نمی‌شود یا اینکه با یک دید غریبه‌ای یا دید نظارتی به بخش خصوصی نگاه می‌شود در حالی که عمده فعالیت دانش‌بنیان به‌ویژه آن بخشی که می‌تواند عامل اشتغال‌زایی باشد در بخش خصوصی انجام می‌شود. باید روابط کارفرمایی با شرایط شرکت‌های دانش‌بنیان تطبیق شود. امروز وزارت رفاه و اداره کار قوانین و مقرراتی که دارند بیشتر مطابق با سیستم‌های سنتی صنعت و روابط کارفرما و کارگر است و نه روابط کارفرما با یک فرد تحصیل‌کرده که در یک مجموعه دانش‌بنیان مشغول به فعالیت است.
جمع سخنان فعالان عرصه دانش‌بنیان و مدیران دولتی از رئیس‌جمهور گرفته تا رئیس مرکز و موسسات شرکت‌های دانش‌بنیان معاونت علمی و…. نشان می‌دهد که مشکلات دانش‌بنیان‌ها به صورت کامل احصا شده است و مدیران دولتی و فعالان عرصه دانش‌بنیان کاملاً با مشکلات این حوزه آشنا هستند و با تلاش همه اکوسیستم فناوری و نوآوری کشور، امسال با عنوانی که مقام معظم رهبری برای ۴۰۱ مشخص کرده‌اند، پیش‌بینی می‌شود سال ویژه‌ای برای این شرکت‌ها خواهد بود.